झोले लामो समयदेखि नेपाली राजनीतिमा प्रयोग भई आएको शब्द हो । यद्यपि, एक गम्भीर समस्याका रूपमा यसको विश्लेषण र मन्थन चाँहि भएको छैन । झोलेको अधिकतम प्रयोग लाञ्छित गर्नका लागि भएकाले पनि हुन सक्छ यो मूलधारको छलफलमा आउन सकेन । आइहाल्यो भने पनि एउटा ठट्टाका रूपमा मात्रै सीमित भयो । दलभित्र यसलाई आपत्तिजनक विषय मानियो र हरदम दबाउने प्रयास गरियो ।
तर, केहि दिन अगाडि एमाले नेतृत्वले झोले हुनुमा सार्वजनिक रूपमै ‘गर्व’ व्यक्त गरेसँगै यसले अलि गम्भीर छलफलका लागि अवसर पाएको छ । उक्त घटनाले अब राजनीतिमा झोले सिमान्तकृत विषय रहने छैन भन्नेतर्फ संकेत गर्दछ । यो सकारात्मक कुरा हो ।
हुन त एमाले नेतृत्वले झोले भएको कुरा स्वीकार गर्दैमा नेपाली लोकतन्त्रको यो दीर्घ रोग भर्खरै निको हुने होईन । त्यसमाथि एमालेले यो समस्यालाई समस्याका रूपमा स्वीकार गरेको छैन । बरू यसले झोलेको लाञ्छनाबाट बँच्न यसैलाई शिरोधार्य गर्ने असंगत बाटो लिएको छ । एमालेको उद्देश्य झोलेन्दोको समस्यालाई ढाकछोप गर्ने मात्रै देखिन्छ ।
एमालेले झोले हुनु रैती हुनुभन्दा उपयुक्त हो भन्ने तरिकाले ‘झोले अभियान’लाई अगाडि ल्यायो । राजावादीहरूले गणतन्त्रवादीको मनोबलमाथि आक्रमण गर्न झोले भनेर हेय गरेको कुरालाई प्रतिवाद गर्नका लागि मात्रै उक्त कुरा गरेको देखियो । खासमा एमालेले गणतन्त्रवादी जति सबै झोले हुन् भन्ने पारेर ‘झोलेन्दो’को समस्या गणतन्त्रको आवरणमा लुकाउने धृष्टता गरेको देखियो । वास्तवमा यो राजावादीले मात्रै प्रयोग गर्ने शब्द थिएन/होईन ।
एमालेले झोले अभियानमार्फत यो शब्दको परिभाषालाई नै परिवर्तन गर्ने मनसाय देखायो । झोलामा गणतन्त्र, विचार र राष्ट्रियता जस्ता कुरा छन् भनेर पुष्टि गर्ने प्रयास गर्यो । झोल खानेलाई झोले भनिन्छ भन्ने जस्ता हास्यास्पद कुरा समेत नेतृत्व पंक्तिबाटै आए । यस्ता तर्कले लामो समयदेखि एक तरिकाले बुझिएको शब्दको अर्थ परिवर्तन हुने सम्भावना थिएन, भएन ।
वास्तवमा एमालेका लागि यो झोले अभियान प्रत्युत्पादक बन्यो । मुलतः यो अभियान नेतृत्वपंक्तिले एक दिन सामाजिक सञ्जालमा ‘म झोले हो’ भन्ने पोष्टर हाल्ने कुरामा मात्रै सीमित रह्यो । कार्यकर्ता पंक्तिले यसलाई अनुशरण गर्न धक मान्यो । यसमार्फत पार्टी कार्यकर्ताको थप मानमर्दन गर्ने काम आफ्नै नेतृत्वले गरे जस्तो मात्रै हुन गयो ।
एमाले नेतृत्व पंक्तिले झोले हुनुमा गर्व गर्नु पर्छ भन्नु र नेपाली कांग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवाले मलाई ‘थाहा छैन’ भनेर तर्किनु समस्यालाई बेवास्ता गर्ने पुरानै परम्परा हो । नेतृत्वको यो तरिकाले कांग्रेस–एमाले, देश र लोकतन्त्र कसैलाई पनि फाईदा पुग्ने होईन । बरू यसले कार्यकर्ता, आन्तरिक लोकतन्त्र र पार्टी जीवन हुँदै अन्ततोगत्वा बहुदलीय लोकतन्त्रलाई नै थप नकारात्मक असर गर्छ । दलहरूले गर्नु पर्ने चाँहि यस समस्यालाई स्वीकार गरेर अगाडि बढ्नु पर्ने हो ।
झोले एक लाञ्छना
सांस्कृतिक होस् वा राजनीतिक जुनसुकै भएता पनि समस्यामा परेको व्यक्तिलाई लाञ्छित गर्नु समाधानको सही तरिका होईन । त्यसकारण नागरिक स्तरबाट झोलेलाई जसरी लाञ्छित गर्ने काम भएको छ त्यो गलत छ । यसो गर्नु समस्यालाई दबाएर थप विकराल बनाउनु हो । लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउन त यसलाई समाधान नगरी नहुने छ ।
कुनै पनि लाञ्छनालाई हटाउन संवेदशील हुन जरूरी छ । त्यसका लागि लामो, सक्रिय र वैज्ञानिक प्रयास चाहिन्छ । समाजले झोलेलाई लाञ्छित गर्दा, पार्टी नेतृत्वले समाधान गर्ने भन्दा नजरअन्दाज गर्दा र यसैमा थप झुटो गर्व गर्दा झोलेन्दोको समाधान हुन सकेको छैन । झोलेहरू लामो समयदेखि लाञ्छना लिएर हिंड्न विवस छन् । यसको मूल्य तिनै पीडितले चुकाउनु परेको छ । व्यक्तित्व र चरित्रमा क्षयीकरण सहनु परेको छ । समाजमा बदनाम अनुहार उनीहरूले नै देखाउनु परेको छ । उनीहरूको यो कमजोर आत्मसम्मानको सिधा असर बहुदलीय व्यवस्थामा परेको छ । फाइदा कसैलाई भएको छ भने दलाल चरित्रको नेतृत्वपंक्तिलाई मात्रै भएको छ ।
झोले प्रवृत्तिले पार्टीभित्रको दुरूह लोकतन्त्रको तस्वीर मात्रै देखाउँदैन, यसले झोले कार्यकर्ता र अधिनायकवादी नेतृत्वबीचको शोषणको सम्बन्धलाई पनि देखाउछ । खासमा भन्दा नेता र झोलेबीचको सम्बन्ध शोषणको सम्बन्ध हो । नेताले उनीहरूको नैतिकता, समय, भावना र श्रममाथि शोषण गर्छन । यसरी लामो मानसिक शोषणका कारण झोलेहरूको चेतना बन्धक बन्न पुग्छ । दासी मनोवृत्तिको विकास हुन्छ । त्यसलाई यहाँ ‘झोलेन्दो’ भनिएको हो ।
एमाले कार्यकर्ताले झोले अभियानको विरोध त गर्न सकेनन् तर पुरै स्वीकार पनि गरेनन् । सबैले नेतृत्वले जस्तो गर्व गरेर पोष्टर हालेनन् । कतिपयले झोले अभियान गलत थियो भनेर बोले पनि । यसले उनीहरूको चेतना नमरिसकेको मात्रै देखाउँदैन बरू यो अभियान एमालेमा आन्तरिक धुव्रीकरण ल्याउने एक प्रमुख घटना बन्ने देखिन्छ । यसको प्रभाव भविष्यसम्म हुने प्रष्ट संकेत देखिएका छन् ।
एमालेका झोलेहरूले यो अभियानलाई स्वीकार नगरेर झोले चेतना समस्याग्रस्त चेतना हो तर मृत होईन भन्ने सन्देश दिएका छन् । यो घटना पछि एमाले भित्र नेतृत्वको बहुलठ्ठीपनको विरोधमा आवाज उठ्न थालेका छन् । यसको अर्थ हो कार्यकर्ताको ठुलो तप्काले कुनै पनि बेला नेताको शोषणलाई अस्वीकार गर्न सक्छ । यद्यपि, त्यसो हुँदा एमाले अहिले कै एमाले चाँहि नरहन सक्छ । फुट र विघटनतर्फ जान सक्छ ।
निशंकोच झोलेन्दोको समस्या नेपाली राजनीतिको प्रमुख समस्या हो । झोलेन्दो एमालेमा मात्रै छैन, सबै दलमा छ । बरू त्यो कर्मचारीदेखि शिक्षक, नागरिक समाजदेखि अस्पताल व्यवस्थापन र संवैधानिक निकायदेखि मिडियासम्मै अनेकन रूपमा छ । यसले नेपाली राज्यको लोकतान्त्रिकरणलाई अवरोध गरेको छ । यसको समाधानमा गम्भीर हुनु पर्ने नेतृत्वले यसलाई स्वीकार गरेर गर्व गर्नु भनेको अकल्पनीय स्खलन हो । यो घटनाले समस्याको छिटोभन्दा छिटो समाधान नगरे नेपाली लोकतन्त्रमा संकट आउनेतर्फ संकेत गर्दछ ।
झोले प्रवृत्ति वा झोलेन्दोको समाधान गर्न मुलतः तीन काम गर्नु पर्ने देखिन्छ ।
पहिलो, राजनीतिमा कालो पैसाको प्रभाव घटाउने ।
दलभित्रको आन्तरिक प्रतिस्पर्धामा धनको अवाञ्छित प्रभाव छ । अधिवेशनमा जित्ने, नेताको नजिक पुग्ने र चुनावमा टिकट पाउने सबै कुरा धनले निर्धारण गर्छ । पैसाले नै पार्टीको सत्ता कब्जा गरे पछि यसले जे बोल्छ त्यहि सत्य हुन थालेको छ । वास्तवमा पैसा भएका मान्छेको चाहनामा दल चल्न थालेका छन् । पैसा नहुनेले राजनीति गर्नु हुँदैन भन्ने भाष्य नै स्थापित हुँदै गएको छ ।
तर, झोलेन्दोको समस्या यत्ति कारणले मात्रै भएको भने होईन । पैसाको अधिक चलखेल हुन थाले पछि दलहरू अब कालो पैसाको भरमा मात्रै चल्न सक्ने भएका छन् । वास्तवमा यिनमा दलालीको प्रभाव निर्णायक भएको छ । यस्तो बेला नेतृत्वको स्वार्थमा बोल्यो वा आफु पनि दलालीको पछि लाग्यो भने मात्रै राजनीतिक जीवन अगाडि बढ्ने नत्र नहुने कुरा कार्यकर्ताले बुझेका छन् । तर, यसो गर्दा चरित्र खराब भएर समाजमा चाँहि बदनाम हुने विलखबन्दको अवस्था छ उनीहरुको । नैतिकता कि राजनीति यि मध्ये एउटा रोज्नु पर्ने दुविधामा दलका कार्यकर्ता छन् । यो अवस्थाले उनीहरुलाई अनैतिकता स्वीकार गरेर झोले बन्न बाध्य पारेको छ ।
दोश्रो, पार्टीको संरचना घटाउने ।
राजनीतिक दलहरूका संरचना भद्दा छन् । तीन करोड जनसंख्या भएको देशमा सयभन्दा बढी दल छन् । पछिल्लो समयमा केही कमी देखिएता पनि प्रमुख दुई दल कांग्रेस–एमालेका मात्रै सदस्यता लिने करिब बीस लाख मान्छे छन् । यसले दलहरूको संरचनालाई बोझिलो बनाएको छ ।
देशमा लोकतान्त्रिक संविधान छ । बलियो स्थानीय तहसहितको संघीयता छ । यो अवस्थामा आन्दोलनको बेला जस्तो दलमा यति धेरै मान्छेको आबद्धता जरूरी छैन । तर, दलहरूले त्यतापट्टि सोचीरहेका छनैनन् । बरू सके अझै सदस्यता बढाउने भन्नेमा उनीहरू देखिन्छन् । सिण्डिकेट फैलाउने उद्देश्यले यस्तो भएको छ । तर, यसले दलमा सक्षम मान्छे ल्याउने भन्दा पनि जसरी हुन्छ संख्या बढाउने भन्ने दबाब सिर्जना गरेको छ । जब दलमा क्षमता नभएका मान्छे दबाबमा वा लोभमा सदस्य बन्छन् उनीहरूले दलप्रति आफ्नो जिम्मेवारी निभाउन सक्दैनन् । यसले झोलेन्दोको समस्यालाई थप विकराल बनाएको छ ।
तेश्रो, नागरिक चेतना बढाएर झोलेन्दोको विरोध र झोलेप्रति समभाव राख्ने बहस चलाउनु पर्छ ।
यो विषयमा केही माथि छलफल गरियो । अवश्य पनि झोलेन्दोको समस्या समाधान गर्न पहिला झोलेलाई लाञ्छित गर्न छोड्नु पर्छ । उनीहरू बहुदलीय व्यवस्थामा आएको विकृतिका उपज हुन् । वा, पीडित हुन् । उनीहरू नेताद्वारा शोषित पनि छन् । उनीहरूको जीवन कसैको झोला बोक्दैमा गएको छ । उनीहरूले गरेका कामले कम उपलब्धि दिए पनि वा भ्रष्टै भए पनि यो व्यवस्था भरथेग गरेका छन् । त्यसका लागि उनीहरूलाई धन्यवाद दिनै पर्छ । व्यक्तिगत रुपमा उनीहरू करूणा बाहेक अरू कुराका लागि योग्य छैनन् ।
